عقب مانده ذهنی که امروزه به عنوان کم توانی ذهنی نام برده می‌شود، اختلالی است که با عملکرد ذهنی و هوشی زیر حد طبیعی و اختلال در مهارت‌های انطباقی مشخص می‌گردد. یکی از شایع‌ترین انواع اختلالات ژنتیکی در کودکان تازه متولد شده کم توانی ذهنی است. به عبارتی حدود 1تا2 درصد جمعیت هر کشور دچار کم توانی ذهنی می‌باشند که آمار بسیار بالایی برای یک اختلال محسوب می‌شود. بنابراین باید تمام زوجین و کسانی که با این کودکان درگیر هستند، آگاهی کامل از شرایط این اختلال، نحوه برخورد با آن‌ها و راه‌های بهبود عملکردشان را پیدا کرده و بتوانند به آن‌ها برای زندگی بهتر کمک کنند. در ادامه به طور نسبتا جامع درباره عقب ماندگی ذهنی، نحوه تشخیص، علل و نحوه ارتباط با آن‌ها را بیان کرده‌ایم.

 منبع : عقب مانده ذهنی یا کم توان ذهنی

عقب مانده ذهنی یا کم توانی ذهنی چیست؟

معمولا تعریف مشخصی برای عقب ماندگی ذهنی وجود ندارد. از نظر آماری این اختلال به این صورت تعریف می‌شود که عملکرد شناختی فرد بر اساس آزمون‌های هوش استاندارد، معادل دو انحراف معیار زیر میانگین جمعیت عمومی باشد. منظور از نمره هوش، ضریب IQ است که از تقسیم سن عقلی بر سن واقعی و شناسنامه‌ای ضربدر 100 محاسبه می‌شود. سن عقلی نیز توسط آزمون‌های هوش استاندارد مانند وکسلر و استنفورد بینه سنجیده می‌شود. به عنوان مثال اگر کودکی که در آزمون‌های استاندارد هوش، سن عقلی و سن شناسنامه‌ای او برابر شد، حاصل تقسیم مساوی با 1 و ضربدر 100، ضریب هوشی کودک را عدد 100 مشخص می‌کند. میانگین نرمال ضریب هوشی بین 90 تا 110 هست که حدود73 درصد جامعه را شامل می‌شود.

بر اساس این محاسبه، کودکانی که ضریب هوشی یا آی کیو (IQ) آن‌ها زیر 70 باشد، در دسته کودکان توان خواه ذهنی یا عقب مانده ذهنی جای می‌گیرند. البته این راه، یعنی سنجش آماری از طریق آزمون‌های هوش راه کاملا درست و جامعی برای این تشخیص نیست و در کنار آن، باید حتما مصاحبه‌های حرفه‌ای انجام شود اما به هرحال این تنها راه تقریبا استاندارد برای این تشخیص است. برای آشنایی با سایر اختلالات عصبی رشدی کلیک کنید.

علل، نشانه ها و انواع عقب ماندگی ذهنی

برای کم توانان ذهنی، دسته بندی‌های مختلف به منظور انتخاب روش مناسب جهت برخورد با این بیماران ایجاد شده است. بنابراین در سه گروه روانشناسان، پزشکی، آموزشی و تربیتی طبقه بندی متفاوتی شده است. به طور خلاصه دسته بندی های مختلف را بررسی می‌کنیم:

دسته بندی عقب مانده ذهنی از نظر روانشناسان

این درجه‌بندی بیشتر بر اساس ضریب هوشی و اختلاف بین سن عقلی و واقعی است و به چهار گروه تقسیم می‌شود:

عقب مانده ذهنی عمیق

عقب مانده ذهنی عمیق با ضریب هوشی کمتر از 25 که 1تا2درصد عقب مانده‌ها را تشکیل می‌دهند و به شدیدترین درجات نارسایی فعالیت‌های ذهنی دچارند و در هر سنی، توانایی و فعالیت‌های ذهنی آن‌ها از یک کودک 3 ساله بیشتر نمی‌شود. از نظر جسمی نامتقارن هستند، کنترل ادرار ندارند، رشد گفتار در درجات ابتدایی متوقف می‌شود و هیچکدام از توانایی های ذهنی آنها مانند استدلال، تمرکز، حافظه و … رشد نمی‌کند. آن‌ها نمی‌توانند از خود مراقبت کنند و باید در مراکز مخصوص نگهداری شوند.

عقب مانده ذهنی شدید

عقب مانده شدید با ضریب هوشی 25 تا 40 که توانایی آن‌ها در سنین مختلف شبیه کودکان 4تا5 ساله است ولی هرگز در رفتار و گفتار به یک کودک 5 ساله عادی نمی‌رسند. آن‌ها می‌توانند امور خیلی ساده را انجام دهند، تا حدی می‌توانند خود را از خطرات حفظ کرده و از عهده غذا خوردن و لباس پوشیدن و نظافت خود بر بیایند؛ ولی هرگز نمی‌توانند مشکلات خود را رفع کنند. کنترل ادرار و مدفوع به کندی و دیر آموخته می‌شود. امور معمولی را خیلی سخت و به آهستگی یاد می‌گیرند و در صورت آموزش در مراکز مخصوص، شاید بتوانند نهایت چند کلمه را بیاموزند.

عقب مانده ذهنی متوسط

عقب مانده متوسط با ضریب هوشی 40 تا 50 که سن عقلی آن‌ها از کودکان 7 ساله بیشتر نمی‌شود. در اعمال ذهنی مانند استدلال و قضاوت نارسایی کامل دارند. ممکن است دچار ناهنجاری‌های بدنی باشند اما نقص حرکتی مانند تاخیر در راه رفتن نادر است. از لحاظ بیان نارسایی دارند و بخاطر دایره لغات محدود دچار احساس حقارت، افسردگی و گوشه گیری می‌شوند.

ممکن است در برخی از فعالیت‌ها توانمند نشان دهند. معمولا عقب ماندگی آن‌ها تا زمان مدرسه شناخته نمی‌شود و با تحصیل در مدارس استثنایی ممکن است به موفقیت‌های نسبی برسند. معمولا قوه عضلانی خوبی دارند و می‌توانند کارهای بدنی را خوب انجام دهند. اگر در شرایط مناسب قرار نگیرند به سرعت دچار نارسایی عاطفی، عدم تعادل روانی و انحرافات اخلاقی شدید می‌شوند. به دلیل زودباوری، در دفاع از خود عاجزند و نمی‌توانند به تنهایی زندگی کنند.

عقب مانده ذهنی خفیف

عقب مانده خفیف با هوشبهر 50 تا 70 که حدود 85 درصد عقب مانده ها را تشکیل می‌دهند و از نظر توانایی‌های مغزی حداکثر در حد کودکان 7تا11 ساله می‌رسند. دارای ضعف قوای فکری هستند اما می‌توانند به کندی آموزش ببینند و در برخی از امور عملی مهارت‌هایی نشان دهند. این افراد می‌توانند با تحصیل در مدراس مخصوص و شرایط مساعد روانی و تربیتی، زندگی نسبتا خوبی داشته باشند و در تولید ثروت سهمی ایفا کنند و دچار مشکلات عاطفی و اجتماعی نشوند.

آن‌ها بسیار ساده، حساس و حرف گوش کن هستند و می‌توانند مفید باشند. این افراد معمولا در دو دسته آرام و هماهنگ و ناآرام و ناهماهنگ قرار می‌گیرند. دسته اول معمولا فرمانبردار، سر به زیر و سازگار هستند و دسته دوم کاملا مضطرب، بد اخلاق و مضطرب هستند. به عنوان مثال یک دختر عقب مانده ذهنی خفیف و آرام ممکن است بخاطر سادگی و اشتباه، باردار شود اما در خانه می‌ماند و در حد توان از کودکش مراقبت می‌کند؛ اما یک دختر ناآرام به محض ورود به بلوغ جنسی به راحتی خودفروشی کرده و هیچ مراقبتی از بیماری برای خود و دیگران نمی‌کند و به هیچ قانونی پایبند نیست.

مرزی

افراد عادی مرزی با هوشبهر 71تا90 که عقب مانده نیستند اما در برخی از مهارت‌ها و یادگیری‌ها ضعیف و کند محسوب می‌شوند. این کودکان نیاز به آموزش جدی و بیشتر دارند و می‌توانند تا مراحل راهنمایی و نهایتا بخشی از دبیرستان پیش بروند و سپس به کارهای ساده مانند کارهای دفتری، پیشخدمتی، نگهبانی و مغازه داری کوچک روی بیاورند اما در صورت نیاز به استدلال و قضاوت ممکن است ناتوان باشند. داشتن همسری آگاه و همکارانی دلسوز، آن‌ها را به انسانی بسیار مفید، آرامش بخش، فرمانبردار و آرام تبدیل می‌کند. اشتغالات فنی و حرفه‌ای و ورزشی برای پرورش آن‌ها بسیار مفید است. در دوره کودکی کندآموز هستند اما نیاز به مدارس استثنایی ندارند ولی باید توجه بیشتری به آن‌ها شود. برای آشنایی بیشتر با کودکان استثنایی کلیک کنید.

دسته بندی عقب مانده ذهنی از نظر پزشکی

این دسته بندی بیشتر براساس اشکالاتی که در ساختارهای ژنتیک و کروموزم و اشکالات مغزی این افراد هست انجام شده است و بسیار مفصل است اما به طور کاملا خلاصه در ادامه بیان می‌کنیم:

• عقب ماندگی به علت عوامل ارثی که با اشکال در کروموزوم‌های آن‌ها باعث بروز عقب ماندگی می‌شود. این مسئله در ازدواج‌های فامیلی بیشتر یافت می‌شود. سندروم کلاین فلتر، سندروم ترنر، سندروم داون (شایع‌ترین نوع عقب ماندگی کروموزمی)، سندروم گریه گربه، فنیل کتونوری، گالاکتوسومی، تای ساکس و … می‌باشد.
• عقب ماندگی به علت حوادث دوران بارداری که به علل مختلف مانند بیماری‌های مادر (سفلیس و سرخجه)، سن بالای مادر، حالات روانی نامناسب مادر، اثرات اشعه ایکس، اعتیاد به الکل و دخانیات و مصرف برخی داروهای شیمیایی می‌تواند منجر به بروز عقب ماندگی شود.
• عقب ماندگی به علت حوادث هنگام زایمان و بعد از آن. برخی از زایمان‌های مشکل که نیاز به استفاده از وسایل مکانیکی هست ممکن است باعث آسیب به مغز کودک شود. زایمان های زودرس، ضربه‌های حین زایمان و فلج مغزی یکی از شایع‌ترین بیماری‌های ناشی از نقص رشد جنین می‌باشد. همچنین بهداشت و تغذیه کودک در سنین نوزادی ممکن است باعث عدم رشد سالم مغز و اندام‌های عصبی شود.

دسته بندی عقب مانده ذهنی از نظر آموزشی، تربیتی و درمانی

از نظر آموزشی به کودکی عقب مانده گفته می‌شود که به علت استعداد محدود به روش‌های مبتنی بر آموزش و پرورش استثنایی و خاص نیاز داشته باشد.

• عقب مانده های درمان ناپذیر که هوشبهر آن‌ها از 25 تجاوز نمی‌کند و نیاز به حمایت کامل در مراکز مخصوص دارند. نارسایی عمیق ذهنی، حسی و حرکتی داشته و نقایص عضوی دارند. آن‌ها شانس بهبودی ندارند ولی به علت پیشرفت علم پزشکی، معمولا مرگشان کمتر از گذشته است.
• عقب مانده های درمان پذیر که به دو دسته آموزش پذیر و تربیت پذیر تقسیم می‌شوند. کودکان آموزش پذیر با هوشبهر 51تا70، مانند عقب مانده های خفیف با آن‌ها رفتار می‌شود و می‌توانند تا حدودی زندگی عادی داشته باشند و قابل آموزش تا سطح نسبتا قابل قبولی هستند. گروه تربیت پذیر نیز با هوشبهر بین 26تا50 با اینکه امکان آموزش ندارند اما قابل تربیت شدن برای فعالیت‌های بدنی معمولی هستند و به قولی می‌توانند تا حدی از پس خود بربیایند.

درمان و نحوه رفتار با کودکان کم توان ذهنی

از آنجایی که اکثر کودکان کم توان ذهنی در دسته خفیف و آموزش پذیر قرار دارند، بنابراین قابلیت این را دارند که با آن‌ها تا حدی تعامل برقرار کرد. این کودکان به دلیل ناتوانی های ذهنی، بسیار حساس و آسیب پذیر هستند و با برخورد نادرست، ممکن است ساختار روانی و رفتاری آن‌ها را تا حد زیادی متلاشی کند.

افراد دارای معلولیت فکری توانایی یادگیری مهارت‌های خاصی را دارند و والدین باید با آن‌ها مهربان‌تر، صبورانه‌تر و دلسوزانه تر رفتار کنند. این کودکان معمولا بسیار مهربان، وفادار و فرمانبردار هستند و در صورتی که رفتار خوبی ببینند، اصلا برای اطرافیان خود مشکل ایجاد نمی‌کنند. به دلیل دشواری و خاص بودن ارتباط با این کودکان، متوجه باشید که بدون حضور دائمی متخصصان، روانشناسان و مربیان کودکان خاص، نگهداری و تربیت این کودکان ممکن است والدین را را فرسوده کرده و طبیعتا این فرسودگی باعث رفتار بد از جانب آن‌ها و واکنش‌های عاطفی شدید افراد توان خواه ذهنی بشود. در این شرایط توصیه می‌شود حتما مشاوره کودک دریافت کنید.

پیشگیری از بروز عقب ماندگی و پیامدهای منفی آن

بهترین راه برای کم کردن چالش‌های ناشی از مشکلات این کودکان، پیشگیری از بروز این اختلال و پیشگیری به موقع از تولد و آسیب آن‌هاست. اما بدانید که این کودکان، هرگز مقصر مشکل خود نیستند و خود اختیاری برای به دنیا آمدن نداشتند، بنابراین والدین در صورت به دنیا آوردن آن‌ها، باید مسئولیت تمام نیازها را بپذیرند.

• پیشگیری اولیه که قبل از تولد انجام می‌شود. ممانعت از ازدواج فامیلی، آموزش زوجین، جلوگیری از حاملگی‌های کنترل نشده قبل از 20 و بعد از 35 سالگی، رعایت بهداشت حاملگی (پرهیز از اشعه، تغذیه مناسب، جلوگیری از ضربه، عدم مصرف دارو، دخانیات و …) در پیشگیری اولیه بسیار موثر هستند. محافظت از کودک پس از تولد و مداخله درمانی به موقع در جلوگیری از بروز عقب ماندگی موثر است.
• پبشگیری ثانویه که تلاش برای بروز پیامدهای عقب ماندگی است. این اختلال دارو و درمان خاصی ندارد و باید سرپرستان، تمام تلاش خود را برای افزایش میزان سازگاری آن‌ها با محیط، کمک به داشتن زندگی عادی، حضور در محیط و افزایش حس مفید بودن آن‌ها بکنند. در واقع این نوع پیشگیری، پیشگیری از نارسایی‌های عاطفی و از کنترل خارج شدن آنهاست.
• پیشگیری ثالث یعنی انجام مشاوره خانواده و مشاور فردی در جهت کم کردن تاثیرات روانی منفی ناشی از عقب ماندگی ذهنی. استفاده از روش‌های توصیه شده توسط متخصصان به والدین و افراد توانخواه، باعث افزایش توان والدین و مراقبان برای نگهداری و ارتباط با این افراد می‌شود. همچنین باعث افزایش اعتماد به نفس و سازگاری مناسب‌تر با استرس‌های شدیدی که ممکن است محیط به آنها وارد کند‌، می‌شود.